खबरमाला संवाददाता बेलायतको क्याम्ब्रिज विश्वविद्यालयका एस्ट्रोफिजिसिस्ट स्टिफन हकिङ आम मानिसका लागि पनि प्रिय वैज्ञानिक थिए । किनभने, उनी आम मानिसप्रति चासो राख्ने विश्व ब्रह्माण्ड शास्त्री, लेखक र असाधारण रोगलाई जित्दै बाँचिरहेका असामान्य मानिस थिए ।
अल्बर्ट आइन्स्टाइन, आइज्याक न्यूटन हाराहारीकै महान् वैज्ञानिक हकिङको जीवन उनीहरू जस्तो सहज थिएन । मोटोर न्यूरोन नामक शरीरका अंगहरू अचेत हुने रोगबाट ग्रस्त हकिङको पारिवारिक जीवन पनि जटिले थियो ।
हिंड्न, बोल्न नसक्ने उनले कम्प्युटराइज्ड सिन्थेसाइजर लगायत उपकरणका माध्यमबाट संवाद गर्र्थे । हकिङ सधैं स्वचालित ह्विलचेयरमा रहन बाध्य थिए, तर उनको कल्पनाशीलता र अनुसन्धान सामथ्र्यलाई रोगले छेक्न सकेन ।
उनले भौतिक विज्ञानका गुरुत्वाकर्षण, ब्रह्माण्ड विज्ञान, क्वान्टम थ्यौरी, कम्युनिकेशन थ्यौरी र थर्मोडाइनामिक्स जस्ता अनेक क्षेत्रको व्याख्या एकसाथ गर्ने प्रयास गरे ।
ब्ल्याक होल र बिग ब्याङ्ग
हकिङले सबभन्दा उल्लेखनीय अनुसन्धान ब्ल्याक होलका क्षेत्रमा गरे । सन् १९५९ मा अक्सफोर्ड युनिभर्सिटीमा स्नातकको छात्र हुँदादेखि नै उनले ब्ल्याक होलबारे अध्ययन शुरू गरिसकेका थिए ।
उनले भौतिक विज्ञानमा स्नातकोत्तरपछि युनिभर्सिटी अफ क्याम्ब्रिजमा विद्यावारिधि अध्ययन गर्दा आइन्स्टाइनले प्रतिपादन गरेको सापेक्षता (जनरल रिलेटिभिटी) को सिद्धान्तलाई थप व्याख्या गरेर ब्ल्याक होलबारे अनुसन्धान गर्न थाले ।
त्यसै बेलादेखि हो उनको असाधारण मानसिक क्षमताबारे मानिसहरूले थाहा पाउन थालेको । उनलाई मोटर न्यूरोन (एम्योट्रोफिक लेटरल सिलेरोसिस) ले समातेको त्यही समयमा थाहा भएको थियो ।
हकिङका अनुसार ब्ल्याक होलको पतन बिग ब्याङ्ग थियो । सापेक्षताको अर्थ ब्ल्याक होलको केन्द्र (सिंगुलारिटी) बाट ब्रह्माण्ड शुरू भएको भन्ने हो ।
सन् २००७ मा स्टिफन अन्तरिक्ष यानमा बसेर पृथ्वीभन्दा पर पुगे र शून्य गुरुत्वाकर्षणको अनुभव लिए । तस्वीर: एएफपी
हकिङले ब्रह्माण्डको उत्पत्ति सर्वाधिक घनत्वको अवस्थामा रहेको कुनै विन्दुबाट भएको र त्यस्तै विन्दुमा अन्त्य हुने बताए । उनले पेन रोजसँग मिलेर सन् १९७० मा प्रकाशित गरेको थेसिसले विश्वभर चर्चा पाएको थियो ।
त्यसबेला उनलाई रोगले असाध्य च्यापिसकेको थियो । ह्विलचेयरको सहारा लिइसकेका उनले प्रतिपादन गरेको ब्रह्माण्ड उत्पत्तिको सिद्धान्त अझैसम्म अकाट्य मानिन्छ । उनको अनुसन्धानपछि ब्ल्याक होलबारे नयाँ खोज हुन थाल्यो ।
ब्ल्याक होलले सबै चिज आफूमा समाहित गर्छ र यसको भार बढ्छ भन्ने हकिङको शुरूको धारणा थियो । पछि उनले ब्ल्याक होलको आकार घट्न पनि सक्छ भन्ने खोज गरे । त्यसअनुसार, ब्ल्याक होल खुम्चँदै जाँदा त्यसबाट ऊर्जा (रेडियसन) उत्सर्जन हुन्छ र विस्तारै ब्ल्याक होल नष्ट हुन्छ ।
हकिङले ब्ल्याक होलको इभेन्ट होराइजनमा पुगेपछि कण वा प्रकाशका किरण समेत ब्रह्माण्डमा फिर्ता आउँदैन भन्ने पत्ता लगाए ।
स्टिफन हकिङले भौतिक विज्ञानका दुई बेग्लाबेग्लै सिद्धान्त– क्वान्टम थ्यौरी र जनरल रिलेटिभिटीलाई एउटै सूत्रबाट व्याख्या गर्ने प्रयास गरे ।
क्वान्टम थ्यौरीले परमाणु जस्ता निकै सूक्ष्म चिजको अध्ययन गर्छ भने रिलेटिभिटीको सिद्धान्तले आकाश गंगा, तारा, गुरुत्वाकर्षण र ब्रह्माण्डमा हुने ठूला घटनाको व्याख्या गर्छ । यो अनुसन्धानलाई उनले पूर्णता दिन नसके पनि अनुसन्धानको बाटो बनाइदिएका छन् ।
हकिङलाई ब्रह्माण्डका सबै शक्तिहरूलाई एउटै सिद्धान्तबाट व्याख्या गर्न सकिन्छ भन्ने लाग्थ्यो र उनी त्यस्तो सिद्धान्त निर्माणमा प्रयासरत थिए । पूर्वीय दर्शनमा ‘ब्रह्मसूत्र’ भनेजस्तो त्यस्तो सिद्धान्त बनाउन उनको कल्पनाशीलता र अनुसन्धान अघि बढे पनि पूरा हुन सकेन ।
हकिङले आफ्नो थ्यौरी अफ एभ्रिथिङ मा ब्रह्माण्डको निर्माण स्पष्ट रूपमा परिभाषित सिद्धान्त अनुसार भएको बताएका छन् । यो सिद्धान्तले पूर्णता पाउँदा ब्रह्माण्ड निर्माण, वर्तमान अवस्था र अन्त्यबारे सबै कुरा स्पष्ट हुने उनको विश्वास थियो ।
त्यो अवस्थामा मानिसहरूले ब्रह्माण्ड रचनामा ईश्वरको देन छ, छैन भन्ने कुरा बुझने उनी बताउँथे ।
हकिङ इच्छाशक्ति भए मानिस जे गर्न पनि सक्षम छ भन्ने दृष्टान्त हुन् । असाधारण रूपमा कठिन शारीरिक अवस्थामा उनले गरेका वैज्ञानिक खोज र ब्रह्माण्डसम्बन्धी ज्ञान सामान्य पाठकले समेत बुझने गरी अ ब्रिफ हिस्ट्री अफ टाइम मा लेखेका छन् ।
सन् १९८८ मा प्रकाशित यो पुस्तक आजसम्म डेढ करोडप्रति भन्दा बढी बिक्री भइसकेको छ । यो पुस्तकले ब्रह्माण्ड शाश्वत हो कि कसैले यसको रचना गर्यो ? मनुष्यको उद्भव संयोग मात्र हो या ब्रह्माण्ड उपयोगको लागि हो ? भन्ने जस्ता प्रश्नहरूको जवाफ दिन खोजेका छन् ।
यो पुस्तक २३७ सातासम्म सन्डे टाइम्स को बेस्टसेलर सूचीमा रहेका कारण पनि चर्चित भयो । ४० भाषामा अनूदित भौतिकशास्त्रको यो पुस्तकमा आधारित फिल्म पनि बनेको छ ।
सन् १९९३ मा प्रकाशित अर्को पुस्तक ‘ब्ल्याक होल्स एण्ड बेबी युनिभर्सेस एण्ड अदर एसेस’ मा हकिङले ब्रह्माण्ड सम्बन्धी आफ्ना अनेकौं अध्ययनलाई रोचक पारामा प्रस्तुत गरेका छन् ।
उनले भनेका छन्, “मैले अनुसन्धानहरू गरेर ब्रह्माण्डको रहस्य खोलें । मानिसहरू मेरो कामबारे थाहा पाउन उत्सुक भएको देख्दा मलाई गर्व महसूस हुन्छ ।”
स्टिफन हकिङ संसार ईश्वरबाट सञ्चालित छ भन्नेमा विश्वास गर्दैनथे । उनलाई लाग्थ्यो यो विश्वभन्दा बेग्लै अर्को संसार पनि छ, तर उनीसँग त्यसको स्पष्ट प्रमाण थिएन । उनी त्यो पुष्टि गर्ने कोशिशमा थिए ।
उनले भगवानको अस्तित्व खारेज गरेर सृष्टिको श्रेय गुरुत्वाकर्षणको नियमलाई दिएका छन् । सन् २०१० मा प्रकाशित द ग्राण्ड डिजाइन पुस्तकमा उनले लेखेका छन्– ‘ब्रह्माण्ड फेरि एक पटक शून्यबाट शुरू हुन सक्छ र हुनेछ ।
त्यसरी अचानक हुने खगोलीय घटना नै हाम्रो अस्तित्वका लागि जिम्मेवार छ । त्यस्तो अवस्थामा ब्रह्माण्ड सञ्चालन गर्न ईश्वरको आवश्यकता पर्दैन ।’
हकिङले आफ्नो लेक्चर ‘लाइफ इन द यूनिभर्स’ मा एलियनबारे विचार राखेका छन् । ब्रह्माण्डमा पृथ्वी जस्ता अनेकौं तारा र तिनमा जीवन हुनसक्ने अनुमान गरेका छन् ।
ग्लोबल वार्मिङप्रति संसारको ध्यानाकर्षण गर्न उनी पर्यावरण मुद्दामा कठोर टिप्पणी गर्थे, राजनीतिप्रति चासो राख्थे र समकालीन विज्ञान जगतमा मस्त रहन्थे । फुर्सदको समयमा उनी आइन्स्टाइनजस्तै शास्त्रीय संगीत सुन्थे । मोजार्ट र विथोभेनलाई सुनेर उनी आफ्नो शारीरिक अवस्था बिर्सन्थे ।
हकिङ २५ पुस १९९८ मा बेलायतको अक्सफोर्डमा जन्मिएका थिए । २१ वर्षको उमेरमा विद्यावारिधि अध्ययन शुरू गर्दा मोटोर न्यूरोन डिजिजको शिकार बनेका उनलाई डाक्टरहरूले अधिकतम दुई वर्ष बाँच्छौ भनेका थिए ।
डाक्टरहरूलाई झूटो सावित गर्दै ७६ वर्ष बाँचेर २९ फागुन २०७४ मा दिवंगत भएका स्टिफन हकिङले विश्व मानव समाजलाई ठूलो योगदान दिएका छन् । भौतिकशास्त्र (त्रिवि) का प्राध्यापक उदयराज खनाल संसारमा भौतिक विज्ञानको अध्ययन हुँदासम्म हकिङलाई पढिने बताउँछन् ।
खनालका विचारमा, हकिङका खोजहरूले भौतिक रूपमा मानव जीवनलाई प्रत्यक्ष योगदान दिन अझै केही समय लाग्ला, तर उनले मानव चेतनालाई भने आफ्नै जीवनकालमा उकासिदिएका छन् ।
प्राध्यापक खनाल भन्छन्, “स्टिफन हकिङको मानवीय पक्ष समेतलाई विचार गर्ने हो भने उनी आइन्स्टाइनपछिका महान् वैज्ञानिक हुन् ।”
आइतबार, ४ चैत, २०७४, ११:१७:१७ मा हिमानखबरमा प्रकाशित
